MUZEUM ZAMEK W JANOWCU
ODDZIAŁ MUZEUM NADWIŚLAŃSKIEGO W KAZIMIERZU DOLNYM
24-123 Janowiec, ul. Lubelska 20
Tel./ fax (081) 8815228
e-mail: zamekjanowiec@kazimierz-muzeum.pl

CENNIK BILETÓW I USŁUG
DNI I GODZINY OTWARCIA

Miasto i zamek Janowiec położone są w zachodniej części województwa lubelskiego nad rzeką Wisłą w jej środkowym, przełomowym odcinku. Walory krajobrazowe a także sąsiedztwo położonego na przeciwległym brzegu Wisły Kazimierza Dolnego – miasteczka słynącego renesansowymi kamienicami i spichlerzami, czynią to miejsce atrakcyjnym turystycznie. Zamek bastejowy w Janowcu nad Wisłą wzniesiony został w latach 1508 – 1526 staraniem Mikołaja Firleja hetmana wielkiego koronnego i przez ponad 150 lat pozostawał we władaniu Firlejów – jednego z najpotężniejszych i wpływowych rodów ówczesnej Polski.

Pierwotnie zamek nie był przeznaczony na rezydencję właściciela. Ta znajdowała się w Dąbrowicy koło Lublina. Założony został na planie nieregularnego wieloboku, dostosowanego do konfiguracji terenu, na wysokiej skarpie pradoliny Wisły, u podnóża której znajduje się miasto Janowiec. Od początku obejmował obecne wymiary 121x 71 m. Składał się z poprzedzonego suchą fosą budynku bramnego z basteją, szyją bramną i reliktowo zachowanym przedbramiem, Wielkiej Bastei północno-wschodniej, narożnej baszty wschodniej (tzw. puntone), dwóch wież mieszkalno-obronnych (południowej i północnej). Elementy te, połączone murami kurtynowymi z systemem strzelnic tworzyły fortecę, mogącą pomieścić w razie zagrożenia ludność tej części dóbr firlejowskich wraz z dobytkiem.

Całość wzniesiona z opoki górnokredowej wydobywanej w miejscowych kamieniołomach, uzupełnionej w niektórych partiach cegłą, otynkowana i dla podniesienia wyrazistości ozdobiona malowanymi biało-cynobrowymi pasami. Badacze obiektu podkreślają nowoczesność systemu obronnego zamku, z pełnym przystosowaniem do broni palnej, nawiązującego do równolegle powstających fortyfikacji południowoeuropejskich. Niewątpliwie, bastejowa fortyfikacja Janowca była w Polsce pocz. XVI wieku dziełem prekursorskim i musiała mieć wpływ na powstające później liczne zamki bastejowe na pograniczu południowo-wschodnim np. Kamieniec, Jazłowiec, Trembowla, Brzeżany, Klewań, Żółkiew i inne obecnie na obszarze Ukrainy.

Z końcem wieku XVI, forteca zaczęła tracić znaczenie militarne, na rzecz funkcji rezydencjonalnych. Kolejny właściciel, Andrzej Firlej w latach 1577-1587 wybudował renesansowe skrzydło pałacowe z attyką i krużgankami kolumnowymi od dziedzińca, wypełniające przestrzeń między narożną basztą a południową wieżą mieszkalną. Ściana z piętrowymi, kolumnowymi krużgankami przegrodziła przestrzeń założenia, tworząc reprezentacyjny Dziedziniec Wielki.

Prace te prowadził Santi Gucci Fiorentino, z pochodzenia Włoch, najwybitniejszy z architektów i rzeźbiarzy działających w Polsce w 2 poł. XVI wieku. Kolejny właściciel, Jan Karol Tarło, dokonuje w 1 poł. XVII wieku największej w dziejach rozbudowy zamku. Przebudowuje pałac Andrzeja Firleja i rozbudowuje go w kierunku zachodnim, tworząc górujące dziś nad miastem Skrzydło Południowe, flankowane od wschodu i zachodu cylindrycznymi wieżami. Jego wnętrza uzyskują bogaty wystrój sztukatorski o cechach wczesnego baroku rzymskiego, zachowany częściowo (obecnie po konserwacji) w apartamencie w Wieży Zachodniej. Jednocześnie w oparciu o pierwotne kurtyny obronne powstaje tzw. Dom Północny oraz czterokondygnacyjne Skrzydło Wschodnie z filarowymi krużgankami. Wielka Basteja, która jeszcze za Firlejów przestała pełnić funkcje militarne i została zabudowana, uzyskała od strony Dziedzińca krużganki. W tym okresie, elewację Skrzydła Wschodniego od strony fosy przyozdobiono rysunkami w tynku przedstawiającymi pieszych żołnierzy. Na skutek małżeństwa Barbary Tarło z Jerzym Sebastianem Lubomirskim marszałkiem wielkim koronnym i hetmanem polnym koronnym, zamek ok. 1654 r. przechodzi na ponad 125 lat w ręce potężnego rodu magnackiego Lubomirskich. Po 1667 r. na miejscu rozebranej wieży północnej powstaje zabudowa gospodarcza (tzw. czeladna), zaś na Małym Dziedzińcu, nad studnią kaplica oparta o mur z krużgankami. Wnętrza uzyskują nowe dekoracje malarskie i sztukatorskie w stylu Ludwika XV, powstają rokokowe ornamentalno-alegoryczne obramienia okien elewacji południowej, podkreślające pałacowy charakter zamku od strony miasta. W okresie tym udokumentowana jest działalność na zamku najwybitniejszego architekta baroku w Polsce Tylmana van Gameren z pochodzenia Holendra. Ostatni z Lubomirskich właściciel Janowca Marcin generał i marszałek wielki koronny, sprzedał zamek w 1780 r. Mikołajowi Piaskowskiemu. Przez cały wiek XIX zamek często zmieniał właścicieli, których nie stać było na utrzymanie kosztownej, wielkiej rezydencji. Znacznie zniszczony w okresie wojny Napoleona z Austrią, popadał w ruinę stając się zarówno dla właścicieli jak i okolicznej ludności źródłem pozyskiwania materiałów budowlanych.

W 1931 roku ruinę wraz z przylegającym 16. hektarowym parkiem kupił Leon Kozłowski. Pomimo wielu wysiłków i podejmowanych prac remontowych, nie był on w stanie zapobiec szybko postępującemu procesowi rozpadania się ruiny, do czego przyczyniły się znaczne uszkodzenia spowodowane ostrzałem artyleryjskim podczas II wojny światowej, czynniki atmosferyczne i porastająca ruiny roślinność. Resztki maleńkiego majątku Janowiec były zbyt małe, by zostać przejęte przez władze w ramach reformy rolnej 1945 r., dlatego Leon Kozłowski znany był jako jedyny prywatny właściciel zamku w komunistycznej Polsce.

Zakłady Azotowe „Puławy” sfinansowały w 1975r. wykupu zabytkowego Zamku w Janowcu z rąk prywatnych z przeznaczeniem na siedzibę jednego z oddziałów ówczesnego Muzeum Kazimierza Dolnego a aktualnie Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym oddział w Zamek w Janowcu. Kwota wykupu zamku to 1.300000,00 zł. Środki te przekazał Skarb Państwa „Puławom” i Zakłady Azotowe „Puławy” były jednostką, która oficjalnie zamek kupiła. W 2020 roku minęło 45 lat od tej historycznej chwili.

W 1976 r. rozpoczęto metodyczne badania archeologiczne i architektoniczno-historyczne. Badania te, prowadzone w zakresie rzadko spotykanym przy zabytkach architektury, pozwoliły na odczytanie wszystkich faz budowy i rozbudowy zamku. Początkowo, działania konserwatorskie miały na celu zachowanie trwałej ruiny, będącej znaczącym elementem krajobrazu kulturowego. Odstąpiono jednak od tej koncepcji na rzecz częściowej odbudowy i adaptacji na potrzeby muzealne. W 1993 r. powstał plan realizacyjny, który wcześniej przeprowadzone działania konserwatorskie i budowlane próbował scalić z wizją zamku – muzeum, niewielkiego hotelu i restauracji. W chwili obecnej, przy znacznym ograniczeniu środków finansowych (a właściwie ich braku), priorytetem staje się stabilizacja istniejącego stanu technicznego zamku, utrzymanie go i bieżąca konserwacja. Tworzona nowa koncepcja, oparta na nowoczesnym planowaniu i zarządzaniu, wymaga waloryzacji odkryć archeologicznych i architektonicznych i opracowania studium możliwości, łączącego priorytety konserwatorskie i nowe sposoby finansowania przedsięwzięcia. W odbudowanych wnętrzach zamku prezentujemy stałą wystawę dotyczącą historii zamku. W okresie sezonu turystycznego (maj – październik) organizujemy również wystawy czasowe, w tym też okresie na zamku czynna jest kawiarnia. Mamy nadzieję, że spotkamy się w Janowcu, dokąd serdecznie zapraszamy.

na podst. tekstu Wojciecha Santarka.